ابوصادق تبانیآلِ تَبّان، یا تَبّانیان، خاندان مشهوری از دانشمندان و فقیهان حنفی مذهبی و سیاست پیشه خراسان در سده‌های ۴ و ۵ق/۱۰ و ۱۱م به روزگار سامانیان و غزنویان بودند. یکی از شخصیت‌های این خاندان، ابوصادق تبانی است. ۱ - معرفی اجمالیابوصادق تبانی، خواهرزاده ابوصالح تبّانی [۱]
کلیفورد ادموند باسورث، تاریخ غزنویان، ج۱، ص۱۷۹، ترجمه حسن انوشه، تهران ۱۳۵۶ـ۱۳۶۴ش.
و نوه ابوالعباس بود. [۲]
بیهقی، محمد بن حسین، تاریخ بیهقی، ج۱، ص۲۴۹.
۲ - فعالیت علمیابوصادق در نیشابور به کسب دانش پرداخت. در ۴۰۲ خواجه علی میکائیل از غزنین به نیشابور رفت و ابوصادق مورد توجه وی قرار گرفت. در ۴۱۴ هنگامی که حسنک وزیر به حج می‌رفت، به دستور سلطان محمود چون به نیشابور رسید، ابوصادق را نزد خود خواند و او را نواخت و وی را همراه خود به بلخ برد. [۳]
بیهقی، محمد بن حسین، تاریخ بیهقی، ج۱، ص۲۶۴ـ ۲۶۵.
ابوصادق در بلخ در مجلسی که قاضی بلخ و عالمان حنفی حضور داشتند، به مسائل فقهی چنان پاسخ داد که تعجب حاضران را برانگیخت و آنان خبر ورود وی را به سلطان محمود رساندند. محمود از ابوصادق خواست که همراه او به ماوراءالنهر و غزنین برود، اما حسنک، ابوصادق را بر آن داشت که به نیشابور بازگردد و وعده داد که در نیشابور مدرسه‌ای برای تدریس وی بسازد. [۴]
بیهقی، محمد بن حسین، تاریخ بیهقی، ج۱، ص۲۶۵ـ۲۶۶.
بعد از بازگشت محمود از هند، ابوصادق نزد وی رفت. [۵]
بیهقی، محمد بن حسین، تاریخ بیهقی، ج۱، ص۲۶۶ـ۲۶۷.
محمود او را قاضی‌القضاه ختلان کرد و ابوصادق در ختلان در رباطی که مانک علی میمون ساخته بود، استقرار یافت. [۶]
بیهقی، محمد بن حسین، تاریخ بیهقی، ج۱، ص۱۵۴.
[۷]
بیهقی، محمد بن حسین، تاریخ بیهقی، ج۱، ص۲۶۶ـ۲۶۷.
۳ - فعالیت سیاسیبا بالا گرفتن کار سلجوقیان، در ۴۲۸ ابوصادق به دستور سلطان مسعود نزد بغراخان و ارسلان خان، حکام ترکستان، شتافت تا آن‌ها را علیه سلجوقیان تحریک کند و قرار بود که بعد از بازگشت، قاضی شهر نیشابور گردد. ابوصادق در هفتم ذیقعده ۴۲۸ آهنگ ترکستان کرد. سفر او یک سال و نیم طول کشید و با توفیق همراه بود. او در این سفر با دانشمندان آن دیار به مباحثه و مناظره می‌پرداخت و دایم بر آن‌ها برتری و تفوق می‌یافت. وی سرانجام عهدنامه همکاری را تنظیم کرد. در راه بازگشت، والی جِرم (شهری در نواحی بدخشان) او را دستگیر و اموالش را تصرف کرد، اما ابوصادق توانست فرار کند. وی در ۴۳۰ به غزنین وارد شد و سلطان از او دلجویی کرد و قرار شد که زیان مالی او را جبران کند. [۸]
بیهقی، محمد بن حسین، تاریخ بیهقی، ج۱، ص۶۹۶ـ۶۹۷.
۴ - خصوصیاتابوصادق دانشمندی پاکیزه‌خو بود و مریدان بسیاری داشت و گروهی همواره پاسخ سؤالات خود را از او طلب می‌کردند. به گفته بیهقی، گاه در یک روز بیش از صد پرسش را پاسخ می‌داد. [۹]
بیهقی، محمد بن حسین، تاریخ بیهقی، ج۱، ص۲۴۹.
۵ - فرزندانابن ابی‌الوفا از یکی از فرزندان ابوالعباس به نام منصور بن احمد بن هارون مشهور به ابوصادق نیشابوری یاد کرده و گفته است که او در ۳۷۲ در ۶۵ سالگی درگذشت. او نیز از محدّثان و فقیهان حنفی بوده و به زهد شهرت داشته، اما حدیثی از او روایت نشده است. این شخص ظاهراً با ابوصادق تبّانی که از نوادگان ابوالعباس بوده و بیهقی از او یاد کرده، یکی نیست. ۶ - پانویس
۷ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تَبّانیان »، شماره۳۲۰۶. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «آل تبان»، شماره۳۹۴. رده‌های این صفحه : تبانیان | فقیهان ایران | فقیهان ایران سده پنجم(قمری) | فقیهان ایران سده چهارم(قمری) | فقیهان خراسان | فقیهان خراسان سده پنجم(قمری) | فقیهان خراسان سده چهارم(قمری) | فقیهان سده پنجم(قمری) | فقیهان سده چهارم(قمری)
|